احتمال وجود همدمی برای ستاره سرخ معروف آسمان شب

آیا ابط‌الجوزا عضوی از یک سامانه دوتایی است؟

احتمال کشف یک همراه پنهان در کنار ابَرستاره‌ی شانه‌ی شکارچی

اخترشناسان شاید سرانجام موفق شده‌اند یک همراه نزدیک برای «اِبط‌الجوزا» (Betelgeuse) پیدا کنند؛ ستاره‌ی سرخ و درخشانی که در شانه‌ی صورت فلکی شکارچی (orion) قرار دارد. ندیمی که مدت‌ها گمان می‌رفت وجود داشته باشد، اما تا امروز شواهد محکمی برایش پیدا نشده بود. اگر این کشف تأیید شود، می‌تواند علت افت‌وخیزهای نوری اخیر این ستاره را توضیح دهد و سرنخی از آینده‌ی پرآشوب آن به دست دهد.

تردید درباره‌ی تنها نبودن ابط‌الجوزا به بیش از یک قرن پیش بازمی‌گردد. سال گذشته، پژوهشگرانی به رهبری «مورگان مک‌لئود» از مرکز اخترفیزیک هاروارد-اسمیتسونین پیشنهاد دادند که وجود یک همدم نزدیک می‌تواند وضعیت حرکتی ابط‌الجوزا در آسمان و تغییرات درخشش آن را توضیح دهد. با این حال، آن فرضیه صرفاً نظری بود و نه حاصل رصد مستقیم ؛ حتی جست‌وجوهای انجام‌شده با تلسکوپ فضایی هابل و رصدخانه‌ی پرتو ایکس چاندرا نیز به نتیجه نرسیده بودند.

اما حالا تیمی به سرپرستی «استیو هاول» از مرکز تحقیقاتی Ames ناسا اعلام کرده‌اند که موفق به شناسایی چنین همراهی شده‌اند. آن‌ها از تلسکوپ جمینی شمالی در هاوایی و روشی به نام تصویربرداری نقطه‌ای (speckle imaging) بهره برده‌اند؛ روشی که با نوردهی‌های بسیار کوتاه، اثرات تاری جو زمین را کاهش می‌دهد.

هاول می‌گوید: «این کشف در مرز توانایی‌های تلسکوپ جمینی در زمینه‌ی تصویربرداری با وضوح بالا انجام شد و جواب داد. این موفقیت می‌تواند مسیر رصدهای مشابه را هموار کند.»

با این حال، این کشف هنوز روی زمین محکمی نایستاده است. هیچ نشانه‌ای از حرکت مداری این جرم دیده نشده، و این یعنی هنوز نمی‌دانیم آیا واقعاً در مدار ابط‌الجوزا می‌گردد یا نه. همچنین، برآوردها نشان می‌دهند که حدود ۱۰٪ احتمال دارد که اصلاً چنین جرمی وجود نداشته باشد — میزان شکی که معمولاً مانع اعلام رسمی کشف در دنیای اخترشناسی است.

رنِه اودمایجر، اخترشناس رصدخانه سلطنتی بلژیک که در این پژوهش نقشی نداشته، می‌گوید: «وسوسه‌برانگیز است که بپذیریم همراهی کشف شده، اما دقت آماری داده‌ها فقط ۱.۶ است — رقمی که در جامعه‌ی نجوم، بیشتر به‌معنای “عدم کشف” تلقی می‌شود.»

با این فرض که این همراه واقعاً وجود داشته باشد، چه چیزی درباره‌اش می‌دانیم؟

این جرم حدود ۶ واحد قدر نوری کم‌نورتر از ابط‌الجوزاست. جرم آن حدود ۱.۵ برابر خورشید تخمین زده شده و به‌احتمال زیاد هنوز به مرحله‌ی همجوشی هسته‌ای نرسیده — یعنی در حال طی کردن مرحله‌ی پیش‌ستاره‌ای‌ست. اگر رشدش کامل شود، ممکن است به یک ستاره‌ی نوع A یا B تبدیل شود.

فاصله‌اش از ابط‌الجوزا تنها ۴ واحد نجومی‌ست — یعنی در دل جوّ رقیق و گسترده‌ی این ابَرستاره قرار دارد. اگر این کشف تأیید شود، برای نخستین‌بار است که همراهی تا این اندازه به یک ابَرغول سرخ نزدیک دیده می‌شود. اما این نزدیکی ممکن است به نابودی آن ختم شود: مقاومت جوّی ابط‌الجوزا و نیروهای گرانشی کشندی بسیار شدید احتمالاً باعث می‌شود این همراه در مدتی کمتر از هزار سال به درون ابط‌الجوزا فرو رود — زمانی بسیار کوتاه در مقیاس کیهان.

تیم هاول معتقد است چنین برخوردی می‌تواند به تشکیل جرمی نادر بینجامد، شاید چیزی شبیه «ستاره‌ی تورن–ژیتکو»؛ جایی که یک هسته‌ی چگال در دل پوسته‌ای عظیم از گاز قرار می‌گیرد. چنین برخوردی احتمالاً باعث فوران‌هایی عظیم از گاز و غبار خواهد شد که هم ظاهر ابط‌الجوزا را تغییر می‌دهد، هم ممکن است روند تحول ستاره‌ای‌اش را دگرگون سازد.

اگر ثابت شود که ابط‌الجوزا عضوی از یک سامانه‌ی دوتایی بسیار فشرده است، آن‌گاه شاید بتوان پدیده‌ی کم‌نوری بزرگ سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰ را هم بهتر درک کرد — دوره‌ای که در آن، ابط‌الجوزا به شکل عجیبی برای چندین ماه کم‌نور شد. آن زمان، فرضیه‌هایی مانند تشکیل ابر غبار یا سرد شدن سطحی مطرح بود، اما حالا ممکن است یک همراه ستاره‌ای نزدیک هم در این تغییرات دخیل بوده باشد.

البته هنوز سؤالات زیادی بی‌پاسخ مانده‌اند. تیم هاول در سال‌های آینده به رصد پیوسته‌ی ابط‌الجوزا ادامه خواهد داد تا مدارک محکم‌تری برای وجود این همدم احتمالی به‌دست آورد. اخترشناسان مدت‌هاست هشدار می‌دهند که ابط‌الجوزا یک بمب ساعتی کیهانی‌ست — و حالا، اگر این همراه واقعاً وجود داشته باشد، شاید زمان انفجارش زودتر از آن چیزی‌ست که فکر می‌کردیم.